1.2. Κυκλική Οικονομία

Στη συγκεκριμένη ενότητα θα παρουσιαστούν:

• η αναγκαιότητα και οι βασικές αρχές του κυκλικού μοντέλου ανάπτυξης
• οι επιμέρους στρατηγικές που συνεισφέρουν στη σχετική μετάβαση και
• η κατάσταση της κυκλικότητας στη σύγχρονη ελληνική πραγματικότητα.

 

1.2.1. Από το γραμμικό στο κυκλικό μοντέλο ανάπτυξης

Έχει διαπιστωθεί ότι το υφιστάμενο μοντέλο ανάπτυξης παρουσιάζει σημαντικά προβλήματα. Μπορεί να αναφερθεί χαρακτηριστικά πως στην Ευρωπαϊκή Ένωση χρησιμοποιούνται σε ετήσια βάση περί τους 15 τόνους υλικών ανά άτομο, ενώ δημιουργούνται αντίστοιχα 4.5 τόνοι αποβλήτων (εκ των οποίων περισσότεροι από τους μισούς απορρίπτονται στο περιβάλλον). Σε κάθε περίπτωση αντίστοιχη είναι η εικόνα και σε πλανητική κλίμακα, αναφορικά με την ένταση στη χρήση φυσικών πόρων και ενέργειας, τη δημιουργία αποβλήτων και την πρόκληση περιβαλλοντικών επιπτώσεων, η οποία σε γενικές γραμμές παρουσιάζει αυξητική (και συχνά εκθετική) τάση.

Προσεγγίζοντας την κατάσταση όχι πλέον με μια ποσοτική αποτίμηση, αλλά με μία ποιοτική περιγραφή ποιοτικών χαρακτηριστικών, το τρίπτυχο συνεπειών-επιπτώσεων-απειλών του υφιστάμενου αναπτυξιακού μοντέλου συνδέεται με εντατική κι αλόγιστη χρήση φυσικών πόρων, κατάρρευση οικοσυστημάτων, ρύπανση σε (υπ)έδαφος, ατμόσφαιρα και υδάτινους πόρους, κλιματική αλλαγή, και με συνεπακόλουθο αριθμό οικονομικών και κοινωνικών προβλημάτων (που προκύπτουν από τα προαναφερόμενα ζητήματα περιβαλλοντικής φύσης). 

Μια βασική αιτία του προβλήματος μπορεί να αναζητηθεί στη γραμμικότητα του παραδοσιακού μοντέλου ανάπτυξης που κυριαρχεί σε εθνικές και τοπικές οικονομίες, και το οποίο σχηματικά μπορεί να περιγραφεί από τo μοντέλο:

λαμβάνω – παράγω – καταναλώνω – απορρίπτω (take – make – produce – dispose[1]).

               Το υφιστάμενο αναπτυξιακό αδιέξοδο οδηγεί στην ανάγκη υιοθέτησης ενός κυκλικού μοντέλου, όπου κλειστοί βρόχοι κυκλικών ροών, οδηγούν σε βελτιωμένη κυκλοφορία υλικών και ενέργειας. Σύμφωνα με το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο[2], «η κυκλική οικονομία αποτελεί ένα μοντέλο παραγωγής και κατανάλωσης, το οποίο περιλαμβάνει τον διαμοιρασμό, τη μίσθωση (leasing), την επαναχρησιμοποίηση, την επισκευή, την ανακαίνιση, καθώς και την ανακύκλωση υφιστάμενων υλικών και προϊόντων, για όσο το δυνατόν μεγαλύτερο χρονικό διάστημα».

               Σε μια σχηματική παρουσίαση (βλ. Εικόνα 4), η κυκλική οικονομία εστιάζει σε χαρακτηριστικά όπως η δημιουργία κλειστών βρόχων, η αξιοποίηση των αποβλήτων και των παραπροϊόντων, η χρήση ανανεώσιμων φυσικών πόρων και πηγών ενέργειας, και η επιμήκυνση της διάρκειας ζωής υλικών και προϊόντων.  

 

Εικόνα 4[3]: Το μοντέλο κλειστού βρόχου της κυκλικής οικονομίας

 

Αξίζει να υπογραμμισθεί, πως υπό το πρίσμα των διαστάσεων της βιώσιμης ανάπτυξης, και σύμφωνα με πρόσφατη έκθεση[4] της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, η υιοθέτηση ενός κυκλικού αναπτυξιακού μοντέλου μπορεί να συνεισφέρει σε αύξηση κατά 0,5% στο ΑΕΠ της Ευρώπης, σε δημιουργία 700.000 θέσεων εργασίας, καθώς και σε μείωση των αερίων θερμοκηπίου κατά 500 εκ. τόνους (κατά την χρονική περίοδο 2015-2035).

 

1.2.2. Στρατηγικές μετάβασης προς Κυκλική Οικονομία

Με δεδομένες τις αρχές και το όραμα της κυκλικής οικονομίας, το βασικό ερώτημα είναι ποιες είναι οι επιμέρους στρατηγικές (και πώς ιεραρχούνται) που μπορούν να χρησιμοποιηθούν στην κατεύθυνση της υιοθέτησης του συγκεκριμένου αναπτυξιακού παραδείγματος. Η συναφής βιβλιογραφία (τόσο σε ακαδημαϊκό επίπεδο, όσο και στο επίπεδο διαμόρφωσης εταιρικών και κυβερνητικών πολιτικών) παρουσιάζει έναν αριθμό μοντέλων[5], η ονομασία των οποίων προσδιορίζεται κατά βάση από το λατινικό γράμμα “R” (το οποίο είναι και το πρώτο γράμμα των αντίστοιχων στρατηγικών). Στην παρούσα ενότητα, παρουσιάζεται το πλέον πρόσφατο και συμπεριληπτικό μοντέλο, το οποίο περιλαμβάνει 10 στρατηγικές (βλ. Πίνακα 1), τις οποίες επιπλέον ταξινομεί ιεραρχικά με βάση την ένταση της αλλαγής που επιφέρει η σχετική παρέμβαση (βλ. Εικόνα 8).

 

Πίνακας 1[6]: Δέκα στρατηγικές μετάβασης προς ένα μοντέλο κυκλικής οικονομίας

 

Έτσι, οι 10 στρατηγικές ομαδοποιούνται σε τρεις επιμέρους ομάδες, κάθε μία από τις οποίες έχει διαφορετικό αντίκτυπο στον μετασχηματισμό του υφιστάμενου συστήματος παραγωγής και κατανάλωσης (βλ. Εικόνα 8). Συνεπώς, η υιοθέτηση της στρατηγικής της ανακύκλωσης είναι λιγότερο αποτελεσματική (υπό το πρίσμα μιας ριζικής παραδειγματικής αλλαγής) σε σχέση με την υιοθέτηση της επαναχρησιμοποίησης, ή της μείωσης της χρήσης υλικών, ήδη από τη φάση του σχεδιασμού. Εξυπακούεται, βέβαια, πως  η υιοθέτηση των αντίστοιχων (και πλέον ριζοσπαστικών) στρατηγικών είναι και πιο δύσκολη. Σε μία σχηματική απεικόνιση, οι στρατηγικές γίνονται ολοένα και πιο ριζοσπαστικές, καθώς κινούμαστε προς το πάνω μέρος του Πίνακα 1, και της Εικόνας 8.   

 

1.2.3. Η κυκλική οικονομία στην Ελλάδα

Κλείνοντας την ενότητα που εστιάζει στο μοντέλο της Κυκλικής Οικονομίας, κρίθηκε σκόπιμο να παρουσιαστούν τα βασικά χαρακτηριστικά της κυκλικής μετάβασης στην Ελλάδα, έτσι όπως αυτά παρουσιάζονται στην πρόσφατη κι εμπεριστατωμένη μελέτη[7] που εκπονήθηκε με πρωτοβουλία του Συνδέσμου Βιομηχανιών και Επιχειρήσεων Ανακύκλωσης και Ενεργειακής Αξιοποίησης Αποβλήτων (ΣΕΠΑΝ). Πιο συγκεκριμένα, σημαντικά βήματα στο επίπεδο της ελληνικής πραγματικότητας αποτελούν:

• η θέσπιση Πράσινης Ατζέντας (προώθηση κυκλικής οικονομίας, κλιματική ουδετερότητα πριν το 2050),
• η υιοθέτηση της οδηγίας 219/904 για πλαστικά μιας χρήσης (Οκτώβριος 2020),
• το Εθνικό Σχέδιο Δράσης για Πράσινες Δημόσιες Συμβάσεις & ενίσχυση δευτερογενούς αγοράς πρώτων υλών,
• το Εθνικό Σχέδιο Δράσης Διαχείρισης Αποβλήτων ,
• ο σχεδιασμός για άμεση υλοποίηση μέτρων όπως: o εκσυγχρονισμός του θεσμού του περιβαλλοντικού τέλους, η εφαρμογή της αρχής «πληρώνω όσο πετάω», η προώθηση της διαλογής στην πηγή (ανακυκλώσιμων και βιοαποβλήτων), η αύξηση και η αναβάθμιση Κέντρων Διαλογής/Ανακύκλωσης Υλικών (ΚΔΑΥ), η αξιοποίηση ενέργειας από Μονάδες Μηχανικής/Βιολογικής Επεξεργασίας (ΜΕΑ), η ανάπτυξη χώρων υγειονομικής ταφής επικίνδυνων αποβλήτων, η   ανάπτυξη του συστήματος EPR (Διευρυμένης Ευθύνης Παραγωγού) για τις συγκεκριμένες ροές (πλαστικά γεωργικών χρήσεων, ληγμένα φάρμακα, κ.ά.).   

Μια συνοπτική απεικόνιση της κυκλικής μετάβασης στην Ελλάδα για οχτώ κλάδους (κατασκευές & κατεδαφίσεις, τρόφιμα, πλαστικά, επαναχρησιμοποίηση νερού, αλουμίνιο, χάλυβας, λιπαντικά, και συσκευασίες) αποτυπώνεται στην Εικόνα 5, όπου παρουσιάζεται και η σχετική πρόοδος σε επιμέρους παράγοντες ενεργοποίησης.

 

Εικόνα 5[8]: Η πορεία της κυκλικής οικονομίας στην Ελλάδα

 

 

[1] Σε μια πιο σύντομη και ‘εύηχη’ εκδοχή, στη βιβλιογραφία απαντάται και το αντίστοιχο τρίπτυχο: take – make – waste.

[2] Βλέπε: Circular economy: definition, importance and benefits, https://www.europarl.europa.eu/news/en/headlines/economy/20151201STO05603/circular-economy-definition-importance-and-benefits, προσπελάστηκε στις 20 Σεπτεμβρίου 2022.

[3] Πηγή: ΕΣΔΑΚ: Κυκλική Οικονομία – Τι είναι, πως γίνεται και ποια είναι τα οφέλη της  , https://esdak.gr/kikliki-oikonomia/, προσπελάστηκε στις 20 Σεπτεμβρίου 2022.

[4] Βλέπε: Impact of Circular Economy Policies on Labour Markets, https://circulareconomy.europa.eu/platform/sites/default/files/ec_2018_-_impacts_of_circular_economy_policies_on_the_labour_market.pdf, προσπελάστηκε στις 20 Σεπτεμβρίου 2022.

[5]Στη πλέον απλή μορφή, έχουμε το μοντέλο 3R (reduce, reuse, recycle), που έχει διευρυνθεί και στα μοντέλα: 4R (reduce, reuse, recycle, recover), 5R (refuse, γ, reuse, repurpose, recycle ή reduce, reuse, recycle, reject, repair), 7R (refuse, reduce, repurpose, reuse, recycle, rot, rethink), και 8R (refuse, reduce, reuse, refill, repair, regift, recycle, repeat).

[6] Προσαρμογή από: Potting, J., Hekkert, M. P., Worrell, E., & Hanemaaijer, A. (2017). Circular economy: measuring innovation in the product chain. PBL Netherlands Environmental Assessment Agency.

[7] Βλέπε: Eunomia (2021). Ετήσια Έκθεση Κυκλικής Οικονομίας, Σύνδεσμος Βιομηχανιών και Επιχειρήσεων Ανακύκλωσης και Ενεργειακής Αξιοποίησης Αποβλήτων (ΣΕΠΑΝ).

[8] Πηγή: Βλέπε υποσημείωση #6.